A ILIADA
A ILÍADA e a Odisea considéranse como as principais obras de Homero, aquela un pouco anterior a esta. Algúns as tiveron por obras de dous diferentes autores; outros, por obras colectivas que recollen composicións de varios poetas. A personalidade de Homero é vaga e escurridiza, non hai datos suficientes sobre a súa persoa; e as evidencias interiores dos poemas, sen dúbida por mor das interpolaciones sufridas polos vellos textos, remítennos a épocas distintas. Segundo os mellores testemuños e as inferencias máis prudentes, Homero é un ?malia as corrupcións ou adulteraciones dos poemas?, pódello situar nos anos de 700 a. c. Probable nativo de Quíos, é autor sucesivamente das dúas grandes epopeyas, pero non dos trinta e tres chamados Himnos Homéricos ou dos Epigramas Homéricos, nin do perdido poema burlesco Margites que aínda atribuíalle Aristóteles e cuxo heroe cómico ?sabía moitas cousas pero todas sabíaas mal?, nin da Batrachornyomachia ou Batalla das ranas e os ratones, que anuncia e inspira de moi lonxe a Gatomaquia do moderno Lope de Veiga.
Punto de partida para as orixes coñecidas da literatura occidental?o anterior desfaise en varias conxecturas e frases alusivas? tanto a lingua como a métrica, reducida a hexámetros, o contido arqueológico e a estética
A lingua de Homero é unha lingua poética, artificial, que non se falou nunca, e está construída coa mestura de varios dialectos gregos, sobre a base do jónico e o eólico predominantes. Algúns queren explicalo suxerindo que a diferenciación destes dialectos aínda non era tan marcada naquela época como chegou a selo na Grecia histórica. Outros queren explicalo arguyendo que talvez os poemas ?compostos en todo caso polas illas ou litorales da Grecia asiática? destinábanse a unha poboación moi mesturada. Díxose desta lingua que, como Atenea no desembarco de Ítaca, ten a aparencia dun pastorcillo que fose fillo de reis, por canto o seu acre dureza deixa adiviñar moitos séculos de sabedoría.
Aínda que xa existía a escritura, a xeito de guía mnemónica, os poemas eran aprendidos de memoria polos rapsodas ou recitadores que se educaban a este fin en colexios especiais, e sen dúbida engadían versos pola súa conta para halagar aos príncipes en cuxas cortes íanse detendo a fin de divertir aos señores. Así se gañaban a vida. Se os juglares da Idade Media recitaban para o pobo e ante o pobo nas rutas dos peregrinos que ían aos grandes santuarios, os rapsodas homéricos recitaban para os magnates e capitáns, nas salas dos monarcas. O estilo das epopeyas antigas e o das medievais deixa sentir naturalmente a diferenza dos auditorios respectivos a que se destinan.
A Ilíada é máis rigorosa e rectilínea na súa composición e corresponde mellor a unha saga #adj>. A Odisea, máis elástica, combina en vaivén contos, tradicións, relatos folklóricos e posúe xa un carácter en certo xeito novelístico. A primeira refírese á loita dos pobos aqueos ?Grecia continental e parte da insular? contra os teucros ou troyanos que posuían a entrada dos Estreitos e, á marxe do Helesponto (ribeira asiática), levantaran xa varias cidades de Ilión ou Troya de que a sexta corresponde á epopeya homérica. Os teucros contaban con numerosos aliados entre os pobos veciños. O asedio de Troya polos aqueos dura dez anos, e a Ilíada só nos presenta un breve fragmento deste longo periodo. A Odisea, pola súa banda, é un dos moitos nostoi ou poemas dos retornos, e cóntanos o regreso de Odiseo ou Ulises ?un dos heroes da Ilíada? á terra de Ítaca, de que é monarca, logo da guerra troyana. Este regreso dura outros dez anos, e Penélope, a fiel esposa de Odiseo, espérao ao longo deses vinte anos de ausencia, asediada de pretendientes que, dando por morto a Odiseo, queren apoderarse do seu reino, e cuxa impaciencia ela logra deter con algún recurso enxeñoso.
Hai que penetrarse de que Homero é un poeta ?arqueológico?. Pinta un pasado que o precede nuns catro séculos, e a Ilíada é, con respecto á guerra troyana que nos describe, o que sería hoxe un poema sobre Cortés e a
conquista de México. Aínda poden rastrexarse na Ilíada algúns leves anacronismos. Por suposto, os posibles trazos históricos enrédanse cos imaxinarios. Así pois, cando se di ?a época homérica?, hai que distinguir ben a época en que viviu o poeta e compuxo o seu poema, da época a que tal poema refírese. A crítica generalmente usa o término neste segundo sentido, posto que se aplica sobre todo ao poema sobre a guerra troyana, moito máis que á incerta vida de Homero.
Pois ben, a época homérica neste segundo sentido ?a que pinta Homero? ofrécenos o espectáculo dunha sociedade de tipo ?feudal?: cada príncipe ou barón (basileús) posúe un Estado e unha corte de vasallos propios, aos que goberna a través dun consello de anciáns ou persoas maiores, e ocasionalmente mediante unha asemblea de homes libres, de acordo con certas tradicións, leis non escritas, certa jurisprudencia oral de anteriores xuízos (thémistes), cuxa preservación depende da súa autoridade e o seu coidado.
Non pode dicirse que haxa un goberno central, e a supremacía de Agamemnón sobre os demais príncipes na Ilíada seica é unha reminiscencia da época en que existía tal goberno, algo como un Imperio en pequena escala. Pero Agamemnón só é amo dos exércitos aqueos para o obxecto da guerra e por vontade dos diferentes príncipes que o aceptaron como xeral en xefe. Ningún ha abdicado da súa respectiva soberanía. Así se explica o pasaxeiro ?aislacionismo? de Aquiles, que ninguén puido reprocharlle como unha traizón. Ademais, as ideas de entón non correspondían exactamente ás nosas.
A cultura da época é unha cultura de transición e revela o paso do bronce ao ferro. O ferro é xa ben coñecido, pero llo usa de preferencia para labores agrícolas e aínda non se descubriu a arte de templarlo. Hai instrumentos de ferro, pero só nas máis rudas formas: hachas, azadones; excepcionalmente, as flechas de Pándaro. En cambio, lanzas e espadas, que requieren filo ou puntas agudas, son de bronce.
Noutros aspectos sociais, nótanse mesturas do novo e o vello: a compra da noiva e o sistema da noiva con dote matrimonial coexisten aínda, como din que aínda se ve nos campos de Albania.
Homero sente xa que na raza humana comezou a decadencia. Os homes non valen xa o que valían os seus predecesores. A influencia cretense empeza tamén a minguar, e a arqueología non corresponde xa exactamente á chamada era micénica.
II
Para mellor entender a Ilíada, é indispensable recordar os antecedentes da saga troyana e aínda os sucesos que han de acontecer despois do poema de acordo coa tradición. A Ilíada só nos dá luz sobre un pequeno instante sublime neste inmenso cortejo de episodios lendarios. Pero ¿que pasou antes e despois? Velaquí os antecedentes da guerra, segundo entendíaos a imaxinación dos gregos:
Os poetas posthoméricos, autores dos chamados Poemas Cíclicos, compuxeron unha serie de epopeyas que completan e enlazan o asunto da Ilíada e o da Odisea, para contarnos na súa integridad a saga ou lenda troyana, que entón facía veces de historia. Aínda que os Poemas Cíclicos perdéronse na súa maioría, cos fragmentos que nos quedan e co que espigamos aquí e alá no resto da literatura greco-romana podemos reconstruír tal lenda, legado da Idade Heroica anterior á historia escrita.
Dárdano, fillo de Zeus ?o deus máximo? e da Pléyade Electra, fundou unha colonia que levou o seu nome, Dardania, na Tróada, rexión noroccidental do Asia Menor, bañada ao norte polo Helesponto e ao oeste polo Mar Egeo. O seu neto foi Tros, de quen os troyanos derivaron o seu patronímico. Tivo tres fillos: Ilo, Asáraco e Ganimedes. Este último, por orde de Zeus, foi transportado ao Olimpo a garras dun aguia para servir de escanciano nas comidas dos deuses. A cambio de Ganimedes, Zeus obsequió a Tros unhas famosísimas eguas. De Ilo e de Asáraco proceden dúas ramas rivais. De Ilo, en sucesivas xeracións, veñen Laomedonte, Príamo ?vello rei de Troya na Ilíada? e os fillos deste, singularmente Héctor, xefe das armas troyanas, e Paris, a quen tanto debe a poesía, pois sen as súas desmanes non existisen os Poemas Homéricos. De Asáraco proveñen sucesivamente Capis, Anquises e Eneas, guerreiro que xa tamén figura na Ilíada. Ilo fundou a cidade de Ilión, ?a ventosa Ilión?, que non en balde queda á beira do Helesponto. De xeito que ?troyanos? e ?ilianos? veñen de dous antecesores da real familia de Tróada. Homero usa indistintamente Ílios e Troíee. A forma neutra Ílion só unha vez ocorre en Homero, pero logo volveuse usual. Os poetas romanos preferían dicir ?Troya?, porque Ilium non acomoda ben nos seus versos ou hexámetros dactílicos. Homero chama ?dardanios? aos descendientes de Asáraco, a rama menor, a rama dos pretendientes derrotados. Xunto a eles, Homero chama aos da rama reinante, indistintamente, ?teucros? ou troyanos. (Teucro foi un rei do Helesponto con cuxa filla Batiea ou Arisbe casouse Dárdano, aínda que na Ilíada figura un guerreiro chamado casualmente ?Teucro?, que é inimigo dos teucros.) E aos occidentais sitiadores de Troya chámalles de varios modos: ?aqueos? ?Acaya foi unha rexión grega, e tamén o nome de toda Grecia?; ?argivos? ?Argos e Argólide, tamén rexións gregas ou Grecia en xeral?; ?dánaos?, por Dánao, antecesor mítico relacionado coa lenda da Argos Micénica. Naturalmente, xunto aos rivais por excelencia ?digamos aqueos e troyanos?, Homero non esquece aos ?aliados? de Troya, pobos asiáticos de distinta orixe e lingua e que se enumeran sumariamente
na rapsodia II. Adviértase que a palabra ?gregos? é de difusión posthomérica. Homero fala unha soa vez dos ?panhelenos?, término máis antigo, e só chama ?helenos? aos da terra de Aquiles, a Argos Pelásgica.
Pero volvamos á lenda. Baixo Laomedonte, con axuda dos deuses olímpicos Posidón e Apolo a quen Zeus impuxo por castigo (pois os deuses, ao principio, eran algo desobedientes) o servir como mestres de obras ás ordes dun mortal?, alzáronse os muros de Troya. Acabada a obra, Laomedonte negouse a pagarlles o traballo (pois os ?heroes? ou semidioses adoitaban ser moi altivos e caprichosos). En vinganza, Posidón enviou un monstro marítimo para desolar e diezmar a poboación. Só se aplacaría a súa furia se o rei entregáballe á súa filla Hesíone. Laomedonte ofreceu como recompensa, ao que acabase con ese monstro, as eguas que Zeus habíalle obsequiado. Ninguén se atrevía, e xa Laomedonte preparábase a facer entrega da súa filla Hesíone, cando apareceu Héracles ?o heroe providencial e justiciero que acabaría por ser recibido como deus olímpico? quen deu morte ao monstro e puxo fin ás calamidades.
Pero Laomedonte, sempre pérfido, non quixo pagar a Héracles a recompensa ofrecida, a famosa caballada de Zeus. E Héracles, logo de esperar en balde algún tempo, volveu a Troya, saqueó a cidade ?primeiro saqueo troyano, antecedente do que Homero cóntanos?, deu morte a Laomedonte e á maioría da súa familia, e casou a Hesíone con Telamón, o máis bravo dos seus tenentes.
Príamo, fillo de Laomedonte, puido salvarse, herdou o trono e casouse con Hécabe ou Hécuba. Dela e dos seus concubinas tivo doce fillas e cincuenta fillos. Entre os seus fillos, os máis eminentes, a máis diso os xa mencionados Héctor e Paris ou Alejandro, son Deífobo, Héleno, Troilo, Polites e Polídoro; entre as fillas hai que recordar sobre todo a Laódice, a máis fermosa, Políxena ?a quen lendas posthoméricas atribúen amores co xefe inimigo Aquiles? e Casandra, a profetisa cuxas profecías ninguén quixo escoitar. Pois tal castigo impúxolle Apolo, o amo dos profetas, porque ela rexeitou os seus importunidades e galanteos, e Apolo, abiéndole antes concedido o dón da adivinación, non podía xa arrebatarllo.
Os adivinos, en vésperas do nacemento de Paris, anunciaron que o fillo por nacer causaría a destrución de Troya. E cando este viño ao mundo, quedou exposto ou abandonado no Monte Ida, coa idea de deixalo morrer. (A exposición de infante foi durante séculos un horrendo crime moi frecuente.) Uns pastores recolleron a Paris, chamado tamén Alejandro, e máis tarde os seus pais Príamo e Hécuba de novo recibírono no seu fogar. Paris desposouse con Enone e tivo dela un fillo, Corito.
Namentres que así se multiplicaba a prole de Príamo, Zeus había decretado a Guerra Troyana, para aliviar a sobrepoblación do mundo: eco poético e mítico da crise efectiva que, facendo insuficiente o antigo sistema da agricultura patriarcal, lanzou aos precursores dos helenos a fundar colonias nas illas egeas e o Asia Menor, disputando o chan aos nativos, do cal en certo xeito é eco a Ilíada.
Para provocar esta guerra, Zeus valeuse dun medio singular. Fixo celebrar en Tesalia ?Grecia do norte? as vodas do rei Pelexo coa Nereida Tetis, ninfa mariña. Pero á voda concurrió unha persoa non invitada: Eris, a Discordia. Digamos de paso que tal matrimonio foi unha medida precautoria contra a posibilidade de que a codiciada Tetis ?a quen moito tempo cortejaron Zeus e Posidón? dese a luz un ser máis poderoso que todas as deidades, se chegaba a unirse cun deus. Así o tiña decretado o destino, pero só Temis e o seu fillo Prometeo ?casta dos vellos Titanes anteriores aos Deuses Olímpicos? sabían que a deusa en cuestión era Tetis, e tardaron séculos en revelar o segredo. (Pois xa se sabe que, por ?relatividad einsteiniana?
o tempo entre os Inmortales cóntase por miles de anos.)
Agraviada, pois, Eris, porque non lla contou entre os comensais, trouxo consigo á cerimonia nupcial unha mazá cunha inscripción que dicía: ?Para a máis fermosa.? E lanzouna en metade do festexo. Ao instante tres deusas quixeron disputarse aquel verdadeiro premio de beleza: Hera (esposa lexítima de Zeus), Atenea e Afrodita. Escolleron por árbitro a certo novo pastor do Ida que apacentaba as súas novillos ao son da flauta frigia e que era precisamente Paris-Alejandro, aínda non recollido no fogar dos seus pais. Atenea, para sobornarlo, ofreceulle vitorias guerreiras; Hera, mando e imperio sobre os pobos; e Afrodita prometeulle entregarlle á muller máis bela do mundo: tema folklórico, de sabedoría popular, sobre cal sexa o ben máis desexable, como o atopamos nun pasaje da Biblia (Reis), onde se proba a prudencia do rei Salomón.
Pois ben, a muller máis bela do mundo era Helena, unha filla de Zeus e de Némesis ?espírito da vinganza?, segundo antiga versión, e segundo versión posterior e máis difundida, filla de Zeus, transformado en cisne, e de Leda, a muller do rei Tíndaro. Paris concedeu a mazá a Afrodita, co cal atraeu polo momento a inquina de Hera e de Atenea contra a súa patria, Troya.
Paris obtivo o pago prometido en Esparta ?a Esparta arcaica e anterior aos lacedemonios? onde foi hospitalariamente recibido no palacio do rei Menelao, esposo de Helena. Durante unha ausencia de Menelao, quen tivo que ir a Creta, Paris namorou a Helena e persuadiuna de que escapase con el a Troya. Menelao, guerreiro un pouco tosco e xefe de pobos aínda algo atrasados, mal podía competir a ollos de Helena co refinado e gracioso príncipe troyano, que era ademais famoso arquero, capaz de alcanzar
no aire unha flecha con outra, e que tiña o encanto do afastado e do exótico.
Helena, ademais, é desde moi pronto vítima dun destino amoroso. Aínda pícara, fora raptada por Teseo, o heroe ateniense, e recuperada polos seus irmáns os gemelos Cástor e Polideuces (Pólux). Como moitos príncipes a codiciaban, Odiseo fixo convir a todos en que ela debía escoller libremente ao seu futuro esposo, e todos os seus antigos pretendientes non só respectarían a decisión de Helena, senón que se xuntarían para defender ao seu esposo contra todo rival estraño.
Compréndese pois que o rapto de Helena traería terribles consecuencias. Polo momento, Menelao e Odiseo presentáronse en Troya para solicitar a devolución da princesa. Recibiunos hospitaliriamente Antenor, cuñado do rei Príamo, pero a súa misión non tivo éxito, e xa non quedaba máis recurso que a guerra.
III
Chegamos, pois, á Guerra Troyana, inmensa galería de que a ilíada só nos presenta un pasaje, destacándoo do conxunto e coma se puxéseo na platina do microscopio. Coñezamos os feitos que inmediatamente precederon a esta guerra inesquecible.
Agamemnón, irmán maior de Menelao, gozaba de inmensa supremacía sobre varios reinos e illas. Fixo propio o agravio de Menelao e, en cumprimento do pacto de Odiseo, convocou aos demais reis e caudillos de Grecia e as terras helénicas para rescatar a Helena. Entre os antigos pretendientes desta, figura Idomeneo, fillo de Deucalión e neto de Minos, a quen xa vemos combater na Ilíada á beira dos aqueos.
Os príncipes aqueos aceptaron o mando supremo de Agamemnón. Curioso é advertir que Odiseo, aínda que creador do pacto, facíase o tolo para non concurrir á guerra, por non abandonar a Telémaco, o seu fillo recentemente nado. Pero, descuberto o subterfugio por Palamedes ?o seu rival en astucia? tivo que cumprir o seu compromiso. Odiseo vingaríase máis tarde facendo aparecer a Palamedes como un traidor sobornado polo rei Príamo, e os soldados aqueos dilapidaron a Palamedes. Odiseo, á súa vez ?duplicación da fábula? descubriu e fixo cumprir o pacto a Aquiles. Este tamén quería fuxir da guerra disfrazado de muller entre as fillas de Licomedes, rei de Esciro, nunha das cales, Deidamia, procreou de paso a Neoptólemo. Aquiles sabía, polo vaticinio da súa nai Tetis, que o intervir na Guerra Troyana carrexaría irremediablemente a súa morte. (Tetis, inmortal, aparece sempre angustiada por dar a luz un fillo mortal.) De igual modo o adiviño Anfiarao (heroe da saga tebana, anterior á troyana) quixo inútilmente ocultarse para non concurrir ao asedio de Tebas, por saber que isto custaríalle a vida.
Unha vez convencidos xa os renuentes e concertados todos os xefes aqueos que habían de concurrir á expedición contra os troyanos, houbo que tomar decisións administrativas de transcendencia, pois non había entón exércitos profesionais, senón que os cidadáns en masa facían a guerra; e non os conducía ningún estratega ou xeneral que só tivese ese oficio ?como sucedería máis tarde?, senón que eran capitaneados polo propio monarca, ou se este era xa moi vello ?caso de Pelexo e Aquiles, caso de Príamo e Héctor? polo seu fillo. Importaba, pois, organizar o interinato e substituír no posible as funcións dos que habían de ausentarse.
Tamén a movilización tivo que ser discutida largamente. E desde logo, houbo que escoller o sitio para a concentración dos contingentes e as flotas. Algúns comentaristas empéñanse en demostrar que tal concentración levouse a cabo na illa de Lemnos, fronte a Ilión e só separada da costa troyana pola illa de Ténedos. Pero os prácticos saben que a concentración, as manobras previas e a preparación xeral cúmprense con maior liberdade e
desembarazo desde un pouco máis lonxe. Ademais, a Ilíada é terminante e dinos que as flotas reuníronse en Aulide, sobre a costa beocia, fronte á Calcis Euboica, ao nordeste de Grecia. De todos os portos aqueos, era este o mellor provisto e contaba coa vecindad das fértiles llanuras beocias e os pastos de Eubea. Calcis será máis tarde, con Candía (a antiga Creta) o mercado onde han de ir proverse as flotas venecianas, e logo as turcas. No fondo da ancha bahía hai unha fonte onde fixeron aguada os barcos de Agamemnón.
A movilización non puidese levarse a cabo nun só día para cada país, nin ao mesmo tempo para todos os distintos reinos aqueos. Os aliados ían chegando por grupos sucesivos, e o Rei de Reis, Agamemnón, debeu esperar varios meses a que se lle xuntasen todos os contingentes afastados ou retardatarios. En comparación coa vida actual, aquelas viaxes que duraban meses e anos parécennos exageraciones poéticas. E o son sen dúbida ata certo punto, pero en menor grado do que hoxe supoñemos. Todo ía entón amodo, e todos os prazos medíanse segundo a locomoción humana. A navegación da época, a vela e a remo, suspendíase por inverno, a estación morta. E isto aplícase aínda aos tempos clásicos, posteriores á Guerra Troyana. Alcibíades, cando embarca para a súa fatal
expedición a Sicilia, advirte aos seus compatriotas que non esperen noticias súas antes de catro meses. A viaxe de illa en illa e de rada en rada era relativamente rápido durante o bo tempo: puido chegarse en cinco días desde
Creta ao Nilo (Odisea, XIV). Pero co mal tempo, non quedaba máis que esperar e ir consumindo con suma prudencia as provisiones; e cando sobrevenía unha daquelas calmas inacabables, entregarse no medio das augas á vontade dos deuses. Odiseo quédase un mes na illa de Éolo, outro na do Sol, onde os seus compañeiros acaban por matar as vacas sagradas; e Menelao e os seus vense vinte días varados en Faros, e houbesen perecido de fame sen a axuda providencial de Proteo. Cando, séculos despois, San Pablo embarcou rumbo a Roma, a nave foi arroxada sobre a costa cretense. Era o fin do outono, e San Pablo, entendido en viaxes, propoñía que permanecesen alí todo o inverno. Foi desoído, e catorce días despois a nave chocou na costa de Malta. Pablo debeu esperar alí os tres meses de inverno, e ao fin embarcou noutra nave que o levou ata Siracusa. Tras un repouso de tres días, seguiu camiño de Regio e Puzol, onde a comunidade cristiá retívoo durante sete días. Para rematar, foille dable chegar a Roma. Pois non sería, menos entretido e azaroso ?explica Murray? a viaxe dun heroe homérico, aumentados aínda os obstáculos polo atrasado daqueles séculos. As viaxes eran cousa incerta. Heródoto cóntanos unha historia digna da Odisea: ?É o caso que certos samios pensaron trasladarse a Egipto e foron arrastrados polo vento ata as columnas de Hércules, de onde irían descubrir a terra de Tartesos (IV, 151-4).
Todo o anterior, o tempo que se perdeu na embaixada pacífica de Menelao e Odiseo e os episodios que recordaremos a continuación, explica que, aínda que os deuses habían decretado xa a ruína de Troya, a expedición se retardara de xeito que entre o rapto de Helena e o ataque a Troya transcorresen dez anos.
Xa reunidos os expedicionarios en Aulide, houbo que dispoñer lenta e cuidadosamente a base de aprovisionamientos. E cando xa os aqueos dispoñíanse a zarpar, aínda os retarda unha daquelas temidas calmas que parecen intencionadas e malévolas. O mito interprétaa como unha manifestación da cólera divina. E aquí aparece a fábula de Ifigenia, que se atopa nun dos Poemas Cíclicos, a Cipríada, que é posterior a Homero e que logo aproveitou o teatro ateniense.
Segundo esta fábula, Agamemnón, nunha cacería, deu morte a unha cierva dentro do coto sagrado da deusa Ártemis. Segundo versión anterior que logo concluíu na versión definitiva, Ártemis sentíase agraviada porque Agamemnón non satisfacía o voto, feito anteriormente, de entregarlle en sacrificio á máis bela criatura nacida no seu reino durante o ano. En todo caso, a deusa atajó o curso dos ventos e esixiu de Agamemnón o inmediato cumprimento da súa promesa. A máis bela criatura do ano resultou ser nada menos que a princesa Ifigenia, filla de Agamemnón, cuxa resistencia é comprensible. Homero non menciona aínda esta lenda, e aínda considera a Ifigenia viva durante a Guerra Troyana, si ?Ifigenia? é la ?Ifianasa? mencionada na Ilíada. Homero, en efecto, di que Agamemnón, para contentar a Aquiles reñido con el desde o comezo do poema, ofrécelle en matrimonio a calquera das súas tres fillas: Crisótemis, Laódice ou Ifianasa. Máis tarde, os tráxicos chaman a estas tres princesas Crisótemis, Electra e Ifigenia.
Para aplacar, pois, á deusa Ártemis, segundo a fábula que só aparece logo de Homero como dixemos, conveuse en sacrificar a Ifigenia e fíxolla vir de Argos a Áulide con pretexto de desposala con Aquiles (que ignoraba este embuste). Cando se descargou sobre o pescozo de Ifigenia o hacha do sacrificio, Ártemis la ?escamoteó? ou sustrajo prontamente, puxo no seu lugar a unha cierva, e a Ifigenia e transportouna milagrosamente ata un santuario que tiña en Táuride (Crimea), norte do Ponto Euxino ou Mar Negro, para facela o seu sacerdotisa. Este asunto dará argumento á traxedia de Eurípides chamada Ifigenia en Aulide. A cruel historia puido predisponer á esposa de Agamemnón e nai de Ifigenia, Clitemnestra, quen, axudada máis tarde polo despechado Egisto, preparou a celada en que ha de caer Agamemnón cando volva de Troya. O caso recorda o mito de Atamas e Frixo, en Orcomenos, e tamén foi comparado ao de Abraham e Isaac, e aínda preténdese que puido haber unha transmisión directa da historia; pois se sabe polo profeta Oseas que, a principios do século VIII a. c., os fenicios vendían aos jonios ?gregos do Asia Menor? prisioneiros xudeus.
As flotas fanse á vela. E aquí sobreviene outro lamentable incidente. Os navíos chegan á illa de Lemnos, merodean por Lesbos e entran á Tróada pola rexión de Crisa. Consta, en efecto, que desde moi pronto os aqueos venden prisioneiros troyanos ao rei de Lemnos, Euneo, fillo de Jasón e de Hipsípile. Pero sucedeu que en Lemnos un dos xefes aqueos, o herdeiro do arco e as flechas de Héracles, o príncipe Filoctetes, foi mordido por unha serpe. Fágaa era horripilante e hedionda, e o ferido queixábase sen cesar a @berro como o Amfortas da lenda artúrica (recuérdese o Parsifaal de Wagner). E os seus compañeiros abandonaron despiadadamente a Filoctetes na illa de Lemnos, o cal ?segundo logo veremos? foi outra das causas que retardaron a caída de Troya. A triste vida de Filoctetes naquela rexión deserta foi contada por Sófocles na traxedia a que deu o nome do heroe.
E achegámosnos á Guerra de Troya, cuxo derrube os deuses veñen retardando por medio de todos os incidentes xa descritos, coma se compracésense, en morosa delectación, contemplando de lonxe a perspectiva do futuro desastre e reservando voluptuosamente a sobremesa da súa festín.
Aínda faltará vencer outro obstáculo, e non é o menor: a heroica resistencia do xefe das armas troyanas, a quen os antigos gramáticos quixeron chamar ?Darío? e a quen o poeta chama ?Héctor?: ?o que ataja?. Pois algúns dos nomes homéricos traen sentido oculto. Os principais: ?Paris? ou ?Alejandro?: ?o que mantén lonxe ao inimigo?, sen dúbida polas súas certeiras flechas; o Generalísimo aqueo, ?Agamemnón?; ?o que manda a distancia?, o que se estende e invade; ?Aquiles?, o que precipita a derrota troyana, é ?o que encerra ou estrangula pobos?; e en canto á causa ocasional da guerra, ?Helena?, é ?a raptada?, a beleza que ninguén posúe en propiedade e todos arrebátanse.
Morto Héctor, aguerrido defensor de Troya ?aínda que nunca creu no triunfo troyano e só pelexaba por deber, heroe nobilísimo?, aqueos e troyanos reclutaron novas forzas e reorganizaron os seus plans estratéxicos, ata onde o consentía a invisible man do Destino, misterioso poder que estaba por sobre os deuses mesmos e en quen vagamente configúrase xa a imaxe do Deus Unico e Omnipotente.
De Tracia acudiu a raíña Pentesilea cunha compañía dos seus compatriotas, as mulleres guerreiras ou Amazonas, pero caeu baixo o puño do implacable Aquiles. El mesmo conmoveuse ao contemplar o cadáver da fermosa raíña, e como o feo e miserable Tersites burlásese das súas bágoas ?o mesmo Tersites que xa, na Ilíada, por insolente, gáñase unha tunda de Odiseo?, Aquiles, nun arrebato de furia, deulle morte dun puñetazo.
O capitán aliado que morre pouco despois no combate a mans de Aquiles foi Memnón, fillo de Eos, Deusa da Aurora. Por fin o mesmo Aquiles, aínda que só era vulnerable no talón, foi morto dun flechazo que lle lanzou Paris, por especial designio de Apolo. Cando a famosa armadura de Aquiles, obra de Hefesto, foi outorgada polos aqueos a Odiseo, Áyax ?que cría merecela e toleou de despecho? acabou suicidándose. Este é o tema do Ayax, traxedia de Sófocles. Cóntase que Áyax (ou Ayante), na súa tolemia, aniquiló, como ?Don Quixote?, unha manada de carneros, tomándoos por inimigos. E na Odisea vemos que nin no outro mundo Áyax quere reconciliarse con Odiseo ou resignarse a que llo haxa desposeído das armas de Aquiles.
Un fillo de Príamo, Héleno, que era vidente, caeu preso nunha emboscada de Odiseo ?proba de que este, coa súa soa sutileza humana, podía máis que o inspirado troyano? e revelou aos aqueos que Troya só sería vencida cando Filoctetes, o guerreiro abandonado en Lemnos, e Neoptólemo, o fillo de Aquiles a quen tamén se chama Pirro, tomasen parte no combate. Os aqueos, con axuda de Neoptólemo e do indispensable Odiseo, o heroe dos mil recursos, apresuráronse entón a traer a Filoctetes, quen, unha vez asistido polo médico militar Macaón, logrou tender no campo a Paris usando para iso o arco e as flechas de Héracles. A esposa lexítima de Paris, Enone, a quen este abandonara por Helena, era a única que tiña o poder de curalo; pero, no seu despecho, negouse a facelo, aínda que despois, arrepentida, ela mesma deuse a morte e quixo unírselle no outro mundo. Neoptólemo, chegado da illa de Esciro, logra entón expulsar do campo aos troyanos ?guerreiro digno do seu pai? e obrígaos a encerrarse na súa cidade fortificada.
O próximo obxectivo dos aqueos era apoderarse do Paladión, imaxe de Palas Atenea que se custodiaba en Troya desde facía varias xeracións e era presente da mesma deusa ou ben de Zeus. A presenza desta imaxe
aseguraba a inmunidad de Troya, e Héleno previñera diso aos aqueos. Hai que advertilo: Héleno estaba xa resentido contra os seus compatriotas porque, logo de morto Paris, non quixeron entregarlle a Helena, cuxa beleza, como se ve, segue facendo estragos para un e para outro lado. Odiseo logrou astutamente penetrar en Troya disfrazado de esmoleiro e apoderarse do Paladión, xa só ou xa axudado por Diomedes, o seu digno compañeiro noutras proezas, onde aquel sempre é o enxeño inventivo, e este máis ben o aguerrido ejecutor. Helena recoñeceu ao instante a Odiseo, pero non o denunciou aos troyanos, pois, xa arrepentida, o seu corazón estaba polos aqueos.
Quedaba o camiño libre para a caída de Troya, a cal cumpriuse ao fin mediante a estratagema daquel enorme Cabalo de Pau, co ventre oco, aconsellado por Atenea e executado polo artífice Epeo. Coa súa carga de guerreiros escondida no ventre, o Cabalo foi abandonado á vista da cidade inimiga, en pleno campo de batalla, a modo de ofrenda á deusa Atenea ou ao marítimo Posidón (con cuxo culto relaciónase moi de preto o cabalo) para que concedese aos aqueos un seguro regreso aos seus países nativos. Pois, polo visto, os aqueos, ante a tenaz resistencia de Troya, abandonaban a partida. Pero o certo é que, no canto de dirixirse a Grecia, simplemente refuxiáronse na próxima illa de Ténedos, para esperar que o seu compañeiro Sinón fixéselles o sinal convido